استفاده گسترده از شبکه های اجتماعی علاوه بر مزایایی که به همراه داشته است مشکلاتی را نیز برای کاربران این شبکه ها به وجود آورده است، با توجه به امکان انتشار سریع پیام ها، عکس ها و اطلاعات، شبکه های اجتماعی به بستر مناسب و بدون نظارتی برای شایعه سازی در جامعه تبدیل شده اند؛ اطلاع رسانی غلط در مورد مسائل خصوصی و شخصی افراد بالاخص چهره های شناخته شده و مشاهیر، دست مایه کردن عواطف انسانی (مانند خبری که بیش از یک سال پیش در مورد نیاز فوری به خون بانک های خون در شبکه های اجتماعی مختلف دست به دست می شد) یا خبر فوت افراد مخصوصا چهره های شناخته شده (مانند شایعه فوت رضا صادقی، محمدعلی کشاورز و یا مرحوم مرتضی پاشایی خواننده محبوب ایرانی قبل از فوت او درست زمانی که در بیمارستان بستری بود.
این خبر که بعدها به زنده به گوری به شبکه های اجتماعی معروف شد، پاشایی را قبل از فوت بسیار مکدر کرده بود) و یا شایعاتی در مورد سلامت که شایع ترین شیوه فریب و ایجاد دل نگرانی در مردم است. مانند شایعه انتشار وبا، خرمای داعشی، واکس های سرطان زای سیب، سم کشنده گوجه فرنگی، کرم کشنده نارنگی پاکستانی، واردات سوسیس و کالباس و حیوانات حرام گوشت و یا موزهای وارداتی عربستان سعودی که موجب عقیم شدن مردان می شود. شایعات معمولا زمانی اوج می گیرند که در جامعه در عرصه های مختلف سیاسی، فرهنگی، هنری، ورزشی و… اتفاق مهمی می افتد و با یک کلاغ و چهل کلاغ و اعمال تغییرات، خبرها را دستخوش تغییرات اساسی کرده و منتشر می کنند.
پژوهشگران می گویند شایعات منتشرشده روی شبکه های اجتماعی به چهار گروه تقسیم شده و مورد بررسی قرار می گیرند:
اطلاعات غلط (گمراه کنند): مواردی که در آن به شکل غیرعمد و یا ناخواسته اطلاعات غلط منتشر می شوند.
ایجاد جنجال و تشویش: مثل موارد انتشار اطلاعات جنجال برانگیز در مورد واکسن های ضد سرخک و اوریون، پنیسیلین های چینی و شیوع هپاتیت.
نشر اکاذیب: مواردی که اطلاعات غلط و کذب با اهداف مخرب و زیانبار منتشر می شوند.
کمانه زدن: به عنوان مثال مواردی مثل پیش بینی و پخش شایعه در مورد احتمال افزایش نرخ بهره بانکی، کاهش قیمت خودرو ،حذف یارانه ها و مواردی از این دست.
اپیدیمی انتشار شایعات در جامعه مسئولان را بر آن داشت تا برای جرایم اینترنتی که یکی از مصادیق آن تجاوز به حریم شخصی افراد است، مجازات و قوانین سخت گیرانه در نظر بگیرند. طبق قانون جرایم رایانه ای، هتک حیثیت و نشر اکاذیب از طریق اینترنت و سایر فضاهای مجازی جرم تلقی می شود و شایعه سازی مصداق بارز نشر اکاذیب است. خبرهای غیرواقعی اما قابل باور که آگاهانه و با نیت فریب یا مزاح با دیگران و از روی عمد ساخته می شود و در قالب تصویر، صوت و فیلم، اخبار و گزارش های جدی ارائه می شود در اصطلاح رسانه ای «هوکس» گفته می شود که از نظر زبانشناسان ریشه لغوی آن اجی مجی یا همان شعبده بازی است.
کسانی که این خبرها را ایجاد می کنند افرادی باخلاقیت سیاه هستند. با وجود این مسائل آیا باید شبکه های اجتماعی را تعطیل کرد تا از فریب و تاثیرپذیری های مخرب شایعات جلوگیری کنیم؟ این سوال در سایر نقاط جهان نیز مطرح است، در جریان شورش سال ۲۰۱۱ در شهر لندن و اثر شبکه های اجتماعی در این رابطه این سوال مطرح شد و در جریان این شورش ها برخی پیشنهاد کردند برای جلوگیری از اقدامات و سازماندهی شورشیان باید شبکه های اجتماعی را تعطیل کرد، اما در عین حال شبکه های اجتماعی می توانستند اطلاعات مفید را نیز به گردش دربیاورند و این سوال نقطه آغاز پژوهش هایی شد برای طراحی سیستم های تشخیص شایعات و دروغ سنج فضای مجازی.
در این پژوهش ها پیام های منتشرشده روی شبکه توییتر، اظهارنظرها در مجامعه و وبلاگ ها و وبلاگ های مربوط به خدمات پزشکی و اظهارنظرها روی شبکه فیسبوک مورد مطالعه قرا رگرفتند. این سیستم می تواند در همان لحظه انتشار هر متن و یا پیامی روی شبکه های اجتماعی، درستی یا نادرستی آن را تشخیص دهد و در عین حال این سیستم تشخیص خواهدداد که شناسه های کاربری تنها با هدف نشر شایعات راه انداخته شده اند یا نه؟
در این پژوهش که توسط موسسه PEW انجام شده در مورد هر خبر و یا شایعه ای در یک کشور که در فضای مجازی آن منتشر شده است، کاربران شبکه های اجتماعی با مراجعه به آن می توانند اطلاعات حقیقی یا شایعه را از یکدیگر تشخیص دهند. هدف این پژوهش این است که در پایان یک سیستم دروغ سنج اطلاعات روی شبکه های اجتماعی برای کار حرفه ای خبرنگاران ساخته شود تا در عمل تصمیم بگیرند چه مواردی از این پژوهش ها قابل اجراست و لازم است تعادل صحیحی بین تجزیه و تحلیل اطلاعات توسط نیروی انسانی و تکنولوژی به وجود بیاید.
این طرح با الهام از یک شخصیت اساطیری یونانی که به پخش شایعه مشهور بوده «فی می- فا ما» نامگذاری شده و در طراحی و اجرای این طرح دانشگاه هایی مانند شفیلد، وارویک و لندن از انگلستان و دانشگاه آلمانی زارلند و دانشگاه مودول در اتریش مشارکت خواهندکرد.
و اما در کشور ما نیز با توجه به بستر شایعه پذیر جامعه انجام پژوهش های علمی در زمینه چگونگی جلوگیری از شایعات اهمیت ویژه ای داد. البته حداقل پیشگیری ممکن در حال حاضر شفاف سازی و اطلاع رسانی صحیح و صادقانه و به موقع مسئولان بخش های مرتبط با شایعات است که باعث می شود مردم برای دریافت اطلاعات سالم و شفاف به اینگونه رسانه ها توجه نکنند.
البته در مواردی مانند تائید خبر وجود روغن پالم در فرآورده های لبنی، اطلاع رسانی شفاف برخلاف انتظار، مردم را نسبت به سلامت بسیاری از مواد غذایی حساس تر کرده و برای حل این مسائل طبق اعلام سخنگوی سازمان غذا و دارو آقای محمد هاشمی، پایگاه خبری سازمان غذا و دارو به صورت آنلاین آخرین شایعات مطرح شده درباره سلامت مواد غذایی و محصولات کشاورزی را گزارش می کند و مردم برای آگاهی از وضعیت سلامت محصولات کشاورزی و مواد غذایی می توانند به پایگاه خبری این سازمان مراجعه کنند. نکته ای که بیش از هرچیز باعث قدرت گرفتن این شایعات هست عدم شفافیت در مورد سوژه خبر است هرچقدر در یک کشور و یا موضوع خاص شفافیت کمتری به کار گرفته شود شایعات و حاشیه ها حول آن بیشتر شکل می گیرد.
نظرات کاربران